Er is veel te doen over de toename van het aantal ouderen in onze samenleving en de krapte op de arbeidsmarkt. In eerste instantie wordt er gesproken over een dreigend ‘zorginfarct’ of een ’tsunami’ van zorgbehoevende ouderen. Je krijgt dan de neiging om van schrik te verstijven en niets te doen. Hoe dan ook; niets doen is geen optie. Maar misschien is de toekomst niet zo dreigend, als dat we in eerste instantie denken.
Samen met partners heeft Vilans gewerkt aan het boek Zo werkt de ouderenzorg van de Argumentenfabriek. Omdat we niet alleen van de theoretische beschrijving zijn, hebben we samen met de Argumentenfabriek en het ministerie van VWS een drietal kennissessies met bestuurders en toezichthouders van organisaties voor ouderenzorg georganiseerd. Centraal stond de vraag: wat betekenen kengetallen over systeem en stelsel en hoe kunnen we dat vertalen naar strategische speerpunten die een bijdrage leveren aan toekomstbestendige ouderenzorg?
Levensverwachting
Volgens cijfers van het RIVM uit 2018 stijgt de levensverwachting van 81,5 jaar in 2015 naar bijna 86 jaar in 2040. Een denkfout ligt al snel op de loer als we stellen dat het aandeel 65+plussers in verhouding tot het aantal 16 tot 64-jarigen (de zogeheten old age dependency ratio) snel toeneemt en dús de zorg niet meer houdbaar wordt. Die verhouding is niet hetzelfde als een toename van het aantal kwetsbare en hulpbehoevende ouderen in relatie tot het aantal mensen die zorg kunnen bieden.
We kunnen beter kijken naar het aantal mensen met een levensverwachting van 15 jaar of minder, zo betoogden enkele jaren geleden de demografen Spijker en MacInnes. De grootste zorgbehoefte zit immers bij díe laatste groep. En die groep wordt steeds ouder. Ofwel: er zijn steeds meer 65+ers met een langere levensverwachting dan 15 jaar. Ouderen worden als groep eigenlijk jonger als je rekent met het goede aantal jaren dat ze nog voor de boeg hebben. Dus 65+ zegt niet zoveel. Het percentage mensen met minder dan 15 jaar levensverwachting blijft in de totale bevolking naar verhouding redelijk gelijk, zo blijkt uit onderzoek van dezelfde demografen (in Engeland en Wales althans).
Vertekend beeld
Tweede punt is dat lang niet alle mensen van 16 tot 64 werken, laat staan in de zorg werken. We krijgen echter wel al enkele decennia steeds meer werkenden in deze leeftijdsgroep. Bovendien werken steeds meer mensen na hun 65e door. Met andere woorden, het aandeel mensen die langdurige zorg nodig hebben daalt en het aantal mensen die kunnen werken stijgt. De ‘klassieke’ old age dependency ratio geeft een vertekend beeld, zo betogen de demografen uit Edinburgh. Dat betekent dat meer mensen betaald zorg kunnen bieden en meer mensen voor zorg kunnen betalen. En dan heb ik het nog niet over de grote groep mensen die onbetaald zorg en hulp bieden en kúnnen bieden, via vrijwilligerswerk. Die groep wordt naar verhouding ook groter. Vitale zeventigers en tachtigers, die blijven leren en ontwikkelen en actief werken aan hun zelfredzaamheid, laten nu al een onmisbare inzet zien in mantelzorg en vrijwilligerswerk.
Te laat om te voorkomen
Zijn er dan helemaal geen problemen waar we ons op voor moeten bereiden? Ja, natuurlijk zijn die er. De huidige organisatie van zorg voor ouderen kijkt sterk naar gebreken op het moment dat die optreden; vaak te laat om ze te voorkomen. We betalen voor ziekte en zorg, niet voor gezondheid en preventie. Kunnen we meer aan de voorkant kijken of een iemand een zorg- of beter gezegd een levensvraag ontwikkelt? Kunnen wij onze samenleving toleranter maken en huisartsenzorg, wijkverpleging, sociaal domein, verpleeghuizen, gemeenten, woningcorporaties en andere partijen beter met elkaar laten samenwerken in één maatwerkdienst: aandacht, luisteren en samenwerken met naasten. Kunnen we de 15 jaar levensverwachting met relatief veel zorgbehoefte verkleinen naar 12 of 10 jaar? Met andere woorden, kunnen we tegelijk met vergrijzing tóch jonger worden?
Omslag
Dat kan, maar het vergt een enorme omslag in de zorg, maar vooral ook in de samenleving. Het vraagt werken aan een inclusieve samenleving, waarbij we kijken naar wat mensen kunnen en willen, in elke levensfase, vanuit elk vertrekpunt en vanuit solidariteit. Dat gaat niet van vandaag op morgen. Dat vraagt een aanpak die al gauw tien, twintig jaar vooruitkijkt, misschien nog langer. Maar het houdt ons jong!
Henk Nies
Lid raad van bestuur Vilans, kenniscentrum voor langdurige zorg
