Tot mijn vreugde zie ik steeds meer beweging in de publieke opinie en de beleidsopvattingen rond gezondheid en zorg. Het gedachtegoed dat we een paradigma-verschuiving nodig hebben van ZZ (ziekte en zorg) naar GG (gezondheid en gedrag) begint nu eindelijk echt door te dringen tot de instituties. Wel rijkelijk laat, als je beseft dat dit concept al in 2003 door huisarts Louis Overgoor is bedacht. Maar beter laat dan ooit.
Toch is dit maar het halve verhaal. Want het genoemde artikel staat bol van het soort maakbaarheidsdenken dat ik ook aantrof in de discussienota ‘Zorg voor de Toekomst’ van VWS. Alsof het mogelijk is vanuit het bestaande – oké, hier en daar getweakte – zorgsysteem gezond gedrag op te leggen aan de burger. Hierbij de burger nog steeds beschouwend als object, een al dan niet gezond levend of zorggebruikend individu en daarmee een potentiële kostenpost en belasting van het zorgstelsel. En als wij het nu als overheden en professionele marktpartijen maar beter organiseren komt alles goed. Zo denken de zorgverzekeraars dat als je de dokters maar een ‘gezondheidsplicht’ oplegt, je er wel komt.
Maar om een échte verandering te bereiken naar gezond gedrag, is er een tweede paradigmashift nodig, namelijk die van overheid en markt naar de burger. Hiermee bedoel ik dat mensen die zich verantwoordelijk weten, zich ook verantwoordelijk gaan gedragen. Dat ze uit hun consumentisme kunnen opstaan tot werkelijk samenwerkende mensen. Zie de mens als regisseur van zijn eigen positieve gezondheid en als levend onderdeel van zijn gemeenschap (dat kan van alles zijn: familie, vrienden, buurt, kerk).
Gezond gedrag is geen individuele keuze. Op sommige scholen wordt nauwelijks gerookt, op andere rookt meer dan de helft van de leerlingen. Het is aangetoond dat individuele voorlichting over gezonde leefstijl de verschillen tussen hoge en lage SES alleen maar vergroot. De mensen die het meest kwetsbaar zijn, met de minste gezondheids-vaardigheden, kun je alleen bereiken via hun leefomgeving. Als iedereen in je omgeving gezond eet, ga je dat vanzelf ook doen. En andersom natuurlijk. Gezondheidsbevordering begint bij het stimuleren van gezonde gemeenschappen.
In de gemeenschap kunnen krachten worden gedeeld en is er wederkerigheid in plaats van afhankelijkheid. De kracht van de gemeenschap is niet in geld of in rechtmatigheid uit te drukken, maar in solidariteit en aandacht. Ieder mens is naast een potentiële patiënt ook een potentiële preventiewerker.
Als de mens als individu benaderd wordt, is zorg een eenzame en kille wereld.
Jan Smelik
Voorzitter zorgcoöperatie Austerlitz Zorgt, Algemeen coördinator van Nederland Zorgt Voor Elkaar en lid Kwaliteitsraad Zorginstituut Nederland
Lees meer over dit onderwerp in een recent commentaar in het NTvG ‘Van gezonde individuen naar gezonde populaties’.