In de media verschijnen met regelmaat verhalen van mensen die niet of te laat de juiste zorg hebben ontvangen. Het omgekeerde bestaat ook, maar komt veel minder in de publiciteit: patiënten krijgen zorg die geen toegevoegde waarde heeft, zogenaamde niet-gepaste zorg. Hoewel niet-gepaste zorg minder tot de verbeelding spreekt, is het een onderwerp dat meer aandacht verdient: het schaadt de patiënt en kost de samenleving miljoenen euro’s.
Niet-gepaste zorg heeft geen waarde voor de patiënt omdat het bewezen niet-effectief is, het effect niet opweegt tegen de nadelen of de patiënt het gewoon niet wil. Voorbeelden zijn antibiotica bij een bovenste luchtweginfectie of het te lang laten zitten van een urinekatheter na een operatie. Dat deze zorg gegeven wordt komt onder andere doordat zorgverleners en patiënten de voordelen van zorg overschatten en de nadelen onderschatten. Bijna alle zorg heeft nadelen, zoals de kans op een complicatie na een operatie, bijwerkingen van geneesmiddelen, of de straling van een CT-scan. Deze nadelen accepteren we wanneer de behandeling of het onderzoek nuttig is. Maar wanneer deze weinig of geen toegevoegde waarde heeft, vinden we de zorg niet-gepast. De uitspraak: ‘baat het niet dan schaadt het niet’ gaat vaak niet op in de zorg. Terwijl dat wel een vast geloof is bij veel patiënten. Dit maakt het voor dokters lastig om patiënten in 5 minuten deze overtuiging te laten loslaten. De verontrustende verhalen op internet en van mensen uit hun eigen omgeving maken dat alleen maar moeilijker. Ook is het moeilijk om een behandeling te stoppen of onderzoeken te staken als de patiënt gewend is ze te krijgen.
Breed front
Gelukkig is er de laatste jaren iets aan het veranderen in Nederland. Een breed front werkt aan het terugdringen van niet-gepaste zorg. Zo verbeteren zorgverleners de veiligheid en betaalbaarheid van de zorg. In 2015 startte het NFU-programma Doen of laten? waarin 38 ziekenhuizen en meer dan 200 huisartsen hard hebben gewerkt aan het reduceren, oftewel deïmplementeren, van acht vormen van niet-gepaste zorg. Ook is het Zorginstituut recent gestart met het programma Zorgevaluatie en Gepast gebruik. Dit richt zich op het systematisch evalueren van zorg waarvan de wetenschappelijke onderbouwing nog ontbreekt. De Federatie Medisch Specialisten en V&VN brengen niet-gepaste zorg onder de aandacht van zorgverleners met de campagnes Verstandig Kiezen en Beter laten. Stuk voor stuk mooie initiatieven die al veel bewustwording hebben gecreëerd. Maar ik mis toch een belangrijke partij. Om meer terughoudend te zijn met zorg moeten we niet alleen zorgverleners overtuigen, ook patiënten moeten een omslag maken.
Patiënten betrekken
Voor patiënten is het idee nog vrij nieuw dat zorg soms schadelijk voor hen is en dat niets doen soms beter is. Terwijl we weten dat patiënten een cruciale rol spelen bij het verminderen van niet-gepaste zorg.In het programma Doen of laten? zijn daarom verschillende middelen ontwikkeld om dokters te helpen de patiënt uit te leggen dat de zorg waarvoor ze komen voor hen niet nuttig is. Patiënten kregen bijvoorbeeld meer uitleg over hun klachten met een folder, e-learning of wachtkamerfilmpje. Ook is het belangrijk om zorgverleners te trainen in het overbrengen van de boodschap aan patiënten dat zorg soms voor hen niet goed is. Zo kunnen we het verwachtingspatroon en de aannames van de patiënt bijstellen. Soms is dat hard nodig. De verwachtingen van wat de zorg allemaal kan zijn hoog gespannen. Dat dat in de praktijk soms tegenvalt of niet voor deze patiënt geldt is een pijnlijk maar noodzakelijke boodschap. Zorgverleners zouden daarom vaker ‘nee’ moeten zeggen tegen patiënten en moeten uitleggen waarom terughoudendheid in dit geval beter is. Dat kost in het begin meer tijd en moeite, maar na verloop van tijd stellen patiënten hun verwachtingen bij en worden zorgverleners er beter in. Zo breiden we de cultuurverandering ook uit onder patiënten.
Zelf aan de slag
Naast het zelf terughoudend zijn met zorg, is er nu een mogelijkheid om de boodschap dat minder zorg soms beter is breder uit te dragen en daarvoor ondersteuning te krijgen. Het programma Doen of laten? is op zoek naar nieuwe projecten. Vóór 6 mei kunnen zorgverleners bij het programma een projectidee indienen voor het terugdringen van niet-gepaste zorg (www.doenoflaten.nl). En daarbij moeten ze uiteraard de patiënt betrekken. Want zonder die cruciale schakel gaat de deïmplementatie van niet-gepaste zorg niet lukken.