Coronacrisis toont falen van marktwerking in de zorg aan

Voor de uitbraak van het coronavirus verscheen het rapport ‘De Aangekondigde Ondergang’ over het faillissement van MC Slotervaart en MC IJsselmeerziekenhuizen. Het spreekt helder over een falend zorgstelsel waar de patiënt het nakijken heeft gehad.

Het faillissement van het Slotervaart en de IJsselmeerziekenhuizen maakte duidelijk dat het zorgstelsel heeft gefaald. Het centrale element is de marktwerking. Het is een vreemd idee dat ziekenhuizen worden beschouwd als bedrijven die vrijelijk in de markt kunnen opereren, kunnen fuseren of afstoten etc. De economische rationaliteit is de drijfveer terwijl het gaat over mensen die in een regio wonen met een behoefte aan zorg.

Discutabel

Marktwerking in de zorg is sowieso discutabel. De realiteit is dat de in de ‘markt’ opererende ziekenhuizen verder gekneveld worden door verzekeraars die het ziekenhuis als een monopolistische uitbater de laagste tarieven opdringt. Waarbij de overheid dan weer bepaalt welke in grepen wel en welke niet vergoed mogen worden. De overheid zit met de zorgverzekeringswet, en een tiental andere wetten diep met haar vingers in de ‘zorgmarkt’.

Dit heeft niets met marktwerking te maken, dat constateert de commissie op meerdere plekken in haar lijvige rapport. En het heeft alles te maken met het feit dat de overheid en markt op een volstrekt ondoorzichtige manier onderling hun (deel-)verantwoordelijkheden hebben verdeeld. Er is een symbiotische verstrengeling van overheid en markt, die zich zelf steeds verder versterkt.

De enigen die hier niet in gekend zijn, zijn de burgers. Zij zijn wettelijk gezien verplicht zich te verzekeren bij een handje vol verzekeraars (die opereren als monopoloïde veld), zitten niet aan tafel bij het ziekenhuis en de specialisten en missen de invloed op de service, op de lonen, op het management.

Burgers centraal stellen

Dat kan anders. Als we de burgers nu eens echt centraal stellen? En hun het vertrouwen geven dat zij hun zorg zelf kunnen aansturen? Als we burgers serieus zouden nemen, zouden we hun de keus kunnen laten als individu het huidige systeem te blijven te benutten, of hen over te laten springen naar een collectieve variant waar zij als inwoners van een gebied, gezamenlijk het beheer van de ziekenhuiszorg overnemen. Dat noemen we vergemeenschappelijken.

Burgers weten het veel beter dan we denken, als ze zich maar verantwoordelijk weten, dan komt de wijsheid meteen. Als je ze onmachtig en dociel subject ziet en behandelt, dan gaan zich daar naar gedragen. Nobelprijswinnaar Elinor Ostrom zei het al: beleidsmakers weten echt niet meer dan wat betrokken burgers al weten. Het idee dat kennis op één plek kan bestaan van waaruit beleid wordt geformuleerd, is achterhaald. Dus zet die burgers dan ook in hun kracht en maak ze verantwoordelijk.

Hoe zien die ziekenhuizen eruit?

Basisziekenhuizen zoals Slotervaart en IJsselmeerziekenhuizen verzorgen in wezen een regionale zorgfunctie. Door te ‘vergemeenschappelijken’ halen we de macht weg bij zorgverzekeraars en overheid. De inwoners financieren het ziekenhuis uit eigen zak (hun ziektekostenpremie is daar ruimschoots voldoende voor). Zijn zij lid van het coöperatieve ziekenhuis en daarmee gezaghebbend over het bestuur, het personeel, de kwaliteit etc. Het ziekenhuis verschaft de zorg, de inwoners zijn eigenaar en daarmee in staat invloed te hebben op het zorgaanbod.

De inwoners bepalen het serviceniveau en het kostenniveau. De meting van kwaliteit gebeurt door de inwoners zelf, al of niet uitbesteed aan een keuringsinstituut. En dus bepalen zij hoe dat dicht bij de patiënten staat. Ook informele zorg, mantelzorg, preventieve zorg, zullen door de inwoners in ogenschouw genomen. Het is onderdeel van hun ‘taak’ geworden. Immers ze hebben baat bij lagere kosten. Gezond verstand krijgt meer ruimte. Waar ze bestaande zorg als maatstaf nemen zijn ze daar natuurlijk vrij in.

Deze omkering stelt inwoners van een gebied als Lelystad en omstreken in staat volledig hun eigen zorg samen te bepalen. In wezen is de omkering niets anders dan een onderlinge verzekering. De kosten en risico’s van ziekte van elk individu wordt over de mede-inwoners omgeslagen.

Einde aan zorgverzekeraars

Vergemeenschappelijking van de zorg betekent het einde van de huidige zorgverzekeraars. Ooit waren zij zelf een product van zelforganisatie, van onderlinge verzekeringen. Meestal zijn ze zelf het resultaat van een fusie van talloze kleine lokale verzekeraars. Daar zullen ze weer naar terugkeren. Het medisch personeel zal ook een andere inbedding krijgen, terug naar de bedoeling: minder externe verantwoording, uren declareren, bonnetjes bewaren en onnodige passie-bedervende activiteiten. En in plaats daarvan krijgen zij meer direct contact met de klant, de klant die in wezen behalve klant ook eigenaar is. Een betrokken klant zo te zeggen. Dat verandert de zorg-relatie in een meer horizontale relatie.

Morgen starten

Dit kan morgen starten. Met een paar heldere randvoorwaarden kunnen we inwoners verlokken over te stappen en eigenaarschap te nemen van hun eigen zorg. Zoals ze dat nu al doen voor buurtzorg en ouderenzorg. Uiteraard vraagt dit politiek leiderschap. De coronacrisis laat zien dat heilige huisjes makkelijk aangetast kunnen worden. En dat zal moeten. Want ‘vergemeenschappelijking’ tast de macht van zorgverzekeraars en vastgoedbezitter en zorgondernemers aan. Voor politieke leiders die de participatiesamenleving hoog hebben is dit een concrete mogelijkheid daar uitvoering aan te geven.

Draagvlak voor coronamaatregelen

Wat verandert dit aan de huidige coronacrisis? Als inwoners zich meer beseffen dat hun eigen ziekenhuis ruimte moet maken voor de coronazieken, dan is het draagvlak om je aan de regels te houden groter, om te voorkomen dat het zover komt. Dan is het begrip groter dat er prioriteiten worden gesteld en dat daar ieder persoonlijke gedrag en betrokkenheid voor nodig is. Dan wordt de waardering voor de zorgverleners nog groter. Betrokken inwoners verhogen de kwaliteit en waardering voor de zorg.

Jeroen den Uyl  

Maatschappelijk projectontwikkelaar en oprichter van Schatmakers