Er zijn sinds 2019 al tekorten aan zorgprofessionals in Noord-Nederland en dit tekort zal oplopen tot 20.000 werknemers in 2030 (zorgpleinnoord.nl). Huisartsen krijgen meer taken toegeschoven dan zij aankunnen en mede daardoor zal het huisartsentekort de komende jaren verder toenemen (lhv.nl). De ziekenhuizen kampen met wachtlijsten en ook deze zullen de komende jaren steeds langer worden. En in Groningen behoren de wachtlijsten voor de ggz tot één van de langste van Nederland (Vektis). Met andere woorden, in Noord-Nederland zitten we al midden in de zorgkloof waarbij de vraag naar zorg groter is dan het aanbod (Nza, 2022). Dit complexe vraagstuk vraagt om drastische veranderingen, zoals minder hospitaliseren, meer zelfredzaamheid, meer gemeenschapskracht, meer ruimte voor de vraag achter de zorgvraag en minder snel behandelen.
Tegelijkertijd zien we dat inwoners steeds meer van de zorg verwachten. We zien dus aan de ene kant een groeiende zorgkloof en aan de andere kant een oplopend verwachtingspatroon. Drastische veranderingen in zorg en welzijn gaan in onze ogen alleen maar werken als er meer actieve betrokkenheid is van de mensen waarom het gaat: de inwoners. Het dichten van de zorgkloof vraagt om nieuwe vormen van dialoog met de inwoners.
Aanpak
In opdracht van het ROAZ Noord Nederland is in januari 2023 een verkenning gestart naar de behoefte aan samenwerking op Noord-Nederlandse schaal. In Noord-Nederland zijn drie zorgkantoorregio’s en één ROAZ regio. In het kader van het IZA zijn er dus ook meerdere regiobeelden en regioplannen nodig om tot gewenste uitkomsten te komen. In onze aanpak hebben we in de periode januari – maart 2023, 50 bestuurders vanuit ziekenhuizen, huisartsen, RAV’s, welzijnsorganisaties, VVT, GGD, zorgbelang, gemeenten, provincies en zorgverzekeraars uit Noord-Nederland geïnterviewd. Daarnaast heeft bureauonderzoek plaatsgevonden naar de aanpak van netwerkvorming elders in Nederland en heeft een verdiepend gesprek plaatsgevonden met bestuurders van de Zeeuwse Zorgcoalitie. In al deze gesprekken hebben we expliciet gevraagd naar de rol van de inwoners binnen de regionale samenwerking. In dit artikel beschrijven we de belangrijkste bevindingen.
Reflectie op huidige vormen van inwonerparticipatie
Uit de recente interviewronde komt naar voren dat inwoners amper worden betrokken worden bij alle regionale netwerken en samenwerkingsverbanden die (delen) van het IZA oppakken. Bestuurders erkennen allemaal dat het overbruggen van de zorgkloof niet mogelijk is zonder betrokkenheid van inwoners zelf. Vooralsnog worden inwoners betrokken middels bestuurlijke vertegenwoordiging van de Zorgbelangen aan de bestuurlijke overlegtafels, of wordt verwacht dat zorgverzekeraars vanuit het verzekerdenperspectief het belang van de inwoner vertegenwoordigen. Echter is hier in beide gevallen sprake van afgeleide belangenvertegenwoordiging, waarbij de Zorgbelangen ook nog eens matig worden gefaciliteerd. In welke mate er hierdoor sprake is van directe input van de inwoners is maar zeer de vraag. Bovendien, er zijn nog al wat overlegtafels in de regio Noord-Nederland. In Noord-Nederland hebben wij tenminste 35 bestuurlijke tafels geteld waar (een deel van) de opdracht uit het IZA opgepakt wordt. Het is voor de Zorgbelangen niet haalbaar om bij al deze tafels aan te sluiten.
Bovendien, hebben betreffende tafels niet tot de grote veranderingen geleid. De bestuurders geven enerzijds aan dat samenwerking een leidend paradigma is, maar anderzijds dat in de uitvoering nog te veel vanuit eigenbelang wordt geacteerd. Dit leidt tot bestuurlijke drukte en weinig daadkracht. Juist deze “bestuurlijke spaghetti” is een signaal dat het regionale zorglandschap toe is aan meer democratie bij het oplossen van het complexe vraagstuk van de zorgkloof. De OESO (2020) geeft m.b.t. inwonerparticipatie aan dat onafhankelijkheid, kennisdiversiteit, ruimte voor goed overleg, focus op gemeenschappelijk welzijn en vertrouwen allemaal helpen in het vinden van oplossingen voor complexe problemen. Kortom, inwoners betrekken loont!
Ideeën voor nieuwe vormen van dialoog met de inwoners
In dezelfde gespreksronde met de bestuurders uit Noord-Nederland worden verschillende ideeën genoemd om inwoners meer te betrekken bij het aanpakken van de zorgkloof. Ten eerste worden burgerberaden aangehaald als vernieuwende methode. In een burgerberaad beslissen inwoners mee over de toekomst van hun dorp, regio of land. Een burgerberaad moet voldoen aan 3 criteria (Rovers, 2022):
1. Representatief: deelnemers zijn geloot en vormen een goede afspiegeling van de samenleving
2. Deliberatief: er is voldoende tijd voor gesprekken tussen de deelnemers
3. Reële impact: als een burgerberaad wordt opgezet, moet men na afloop iets met de uitkomsten doen
Binnen de Zeeuwse Zorgcoalitie is recentelijk geëxperimenteerd met een burgerberaad gericht op zorg. Uit een gesprek met bestuurders van de Zeeuwse Zorgcoalitie komt naar voren dat dit burgerberaad tot meer bewustwording onder inwoners heeft geleid én tot creatieve oplossingsrichtingen in het oplossen van de zorgkloof.
Een ander voorbeeld dat zou kunnen leiden tot meer denken vanuit inwoners is om te werken met inwoners effect rapportages (naar voorbeeld van de milieu effect rapportages). Een dergelijke rapportage is een hulpmiddel bij het nemen van besluiten. Op deze manier krijgt het inwonerperspectief een volwaardige plaats in de besluitvorming. Deze vorm van dialoog gaat iets minder ver dan een burgerberaad, aangezien inwoners niet op voorhand advies geven en/of meebeslissen over de inhoud van de regioplannen.
Verder worden bewonersraden genoemd om de leef- en systeemwereld dichter bij elkaar te brengen. Bijvoorbeeld, in het project ‘Kans voor de Veenkoloniën’ bouwt de bewonersraad aan een beweging waarin bewoners zelf zeggenschap en eigenaarschap krijgen over hun leefomgeving. En zijn er bestuurders die voorbeelden aandragen van stelselwijzigingen, waarbij inwoners een veel centralere plek krijgen. Zo zou bijvoorbeeld een analogie naar waterschappen kunnen worden gemaakt – Inwoners kiezen ‘gezondheidsschappen’. Een andere uitwerking zou het Zwitserse model van kantons kunnen zijn, waar inwoners zeggenschap krijgen via algemene vergaderingen.
Op enkele plekken in Nederland wordt al gewerkt met een participatieladder voor burgerparticipatie. Een ladder die aangeeft dat er op zijn minst sprake moet zijn van transparante, relevante en actuele informatie (minste vorm van participatie) tot een lokale overheid die haar inwoners de bevoegdheid geeft onafhankelijk besluiten te nemen (hoogste vorm). Voorafgaand aan daadwerkelijke beleidsvorming zou voor de voorliggende vraagstukken interactieve inwonerparticipatie wenselijk zijn.
Op dit moment worden inwoners onvoldoende betrokken bij het overbruggen van de zorgkloof, terwijl juist zij (wij!) een centrale rol spelen in de oplossing. Dit complexe vraagstuk vraagt om meer lokale en of regionale democratie, juist ook om zaken als leefbaarheid en leefomgeving mee te laten wegen. Nu is het moment om te komen tot nieuwe vormen van dialoog met inwoners en tot nieuwe vormen van het vinden van oplossingen in de zorg. Nu is het aan ons!
Dr. Monique Eissens – van der Laan en Dr. Paul van der Wijk
Bronnen
Nza (2022): De zorg heeft een kritisch punt bereikt. Stand van zorg 2022, NZA magazines-04, oktober 2022
OESO (2020): Innovative Citizen participation and New democratic institutions: Catching the deliberative wave.
Rovers, Eva: Nu is het aan ons – Oproep tot echte democratie. De correspondent, 2022
www.lhv.nl
www.vektis.nl
www.zorgpleinnoord.nl