Dit is momenteel het meest tastbaar in de discussie over mondkapjes. Het standpunt van de wetenschappers in het OMT is duidelijk: ze kunnen gezien de bestaande evidence niet anders dan concluderen dat niet aantoonbaar is dat het dragen van mondkapjes bijdraagt aan voorkoming van verdere verspreiding van het virus. Laten we er maar van uitgaan dat dit dus de huidige kennis is.
Niet evidence-based, wel effectief
Maar dat hoeft niet het einde van de discussie te zijn. Want de andere grote vraag is wat we pragmatisch moeten doen om mensen zover te krijgen dat ze zich aan die gedragsregels houden. Misschien zijn bepaalde werkwijzen niet evidence-based, maar wel effectief.
Inbreng andere academische disciplines
Kennis over het virus op zich leidt niet zondermeer tot aangepast gedrag; het voorbeeld van roken spreekt boekdelen. Hetzelfde geldt voor de kennis van de gedragsregels: die leiden niet altijd tot individuele en maatschappelijke gedragsverandering.
Om dat laatste te bevorderen is het wenselijk dat ook andere academische disciplines aanschuiven, met name die van de menswetenschappen, zoals medische publiekscommunicatie, sociologie, psychologie, communicatiewetenschappen, (maatschappelijke) veranderkunde. Een en ander overigens in aanvulling op de kennis en ervaring die in de academische geneeskunde ruimschoots voorhanden is.
Evidence ontwikkelen en implementeren
Evidence ontwikkelen en implementeren zijn twee verschillende activiteiten. Als ze hand in hand gaan, kan dat leiden tot effectiever preventief gedrag in het dagelijkse (maatschappelijke en persoonlijke) leven.
Het Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG) laat dat zien. Het heeft een afdeling Richtlijnontwikkeling & Wetenschap én een afdeling Implementatie. Richtlijnontwikkeling zorgt voor ontsluiting van evidence-based standaarden. Implementatie richt zich op de vraag: wat moeten we doen om die standaarden daadwerkelijk geïmplementeerd te krijgen?
Het gaat om verschillende, complementaire werkwijzen, allebei onmisbaar, het trekt een andere slag huisartsen aan. Immers: geen inhoud zonder implementatie, geen implementatie zonder inhoud.
Overigens wordt op het gebied van implementatie natuurlijk ook de nodige evidence ontwikkeld. Het succes van het kwaliteitsbeleid van huisartsen in Nederland is denk ik het gevolg van het nauw optrekken van kennisontwikkeling en implementatie.
Effectieve symbolen
De Franse filosoof Emmanuel Levinas heeft eens beschreven dat maatschappelijke rituelen vaak op zich geen effect hoeven te sorteren, maar dat ze als doel hebben mensen in de juiste gesteldheid te brengen om bepaald gedrag te vertonen.
Bijvoorbeeld: het is voor leven, werk en welzijn belangrijk dat mensen regelmatig het gaspedaal van het dagelijks leven loslaten. Daarvoor is formeel gezien de zondag gereserveerd: de vrije zondag markeert het recht op ontspanning en legitimeert een dagje luieren. Máár: zo’n dag zelf bezorgt je niet het vrije gevoel. Dat moet je toch zelf voor elkaar zien te krijgen.
Op eenzelfde manier kunnen symbolen in het coronabeleid effectief zijn. Ze herinneren mensen aan hun eigen verantwoordelijkheid verspreiding tegen te gaan. Het symbool heeft vanuit het oogpunt van EBM geen bewezen effect, maar kan wel bijdragen aan gewenst handelen. En dat zou pure winst zijn.
Win/win-situatie
Het is bijvoorbeeld boeiend om te zien hoe ik in een supermarkt behandeld word als ik eens mondkapje opzet. Mensen reageren heel anders dan normaliter: in het algemeen word ik als een paria gemeden. Zo blijkt dat kapje een win/win-situatie op te leveren: mensen houden minimaal anderhalve meter afstand tot mij, en ik hoef geen moeite te doen om hetzelfde voor andere mensen te doen. En dat is precies wat je met preventie wilt bereiken.
Prachtig was de opmerking van een bijdehande kleuter van zo’n vijf jaar met onderzoekend monsterden en toen luid en duidelijk vroeg: “Mamma, waarom hebben wíj geen mondkapje op?” Het kan niet anders of zo’n vraag zet je aan het denken.
‘Het is alle hens aan dek’
Kortom: met deze blog doe ik geen uitspraak over gebruik van de mondkapjes (dat is een kwestie die experts moeten beantwoorden), maar ik pleit ervoor dat als het gaat om implementatie van het noodzakelijke gedrag evenwichtiger gebruik gemaakt wordt van de expertise vanuit menswetenschappelijke hoek. Want het is alle hens aan dek, en het zou een gemiste kans zijn om niet ten volle gebruik te maken van relevante menswetenschappelijke expertise.
Bas Baanders
Consultant op het gebied van zorg en goed toezicht en bestuur