Erkend moet worden dat wetenschappers in praatprogramma’s niet altijd rolvast zijn en hun meningen presenteren als wetenschappelijke kennis. Een bijkomend en verstorend aspect is dat “wetenschappelijke “ rapporten in opdracht van de overheid opgesteld, door die zelfde overheid worden aangepast om de uitkomst “meer in lijn van overheidsbeleid” te brengen. Dit zou door de opstellers van rapporten bij voorbaat niet geaccepteerd moeten worden.
Wetenschappelijke status
De vraag kan gesteld worden of het zinvol is dat iemand zich “wetenschapper” noemt of dat het beroep “wetenschapper” bestaat. Je kunt bioloog, viroloog, internist, etc zijn en veel aan onderzoek doen. Het werk als onderzoeker kan tot wetenschappelijk werk leiden. De vraag is of je constant “wetenschapper” kan zijn. Zelf ben ik als chirurg academisch geschoold, ben gepromoveerd en heb meegewerkt aan talloze publicaties waarvan enkele hebben geleid tot een “wetenschappelijke status”. Ik zou mijzelf echter nooit wetenschapper noemen. De begrippen onderzoek en wetenschap worden regelmatig door elkaar gebruikt en geven daarmee aanleiding tot verwarring.
Definities
Laten we beginnen met definities van gebruikte termen. Wetenschap kan gedefinieerd worden als het proces van systematisch verkrijgen en ordenen van controleerbare menselijke kennis (naar WIKIPEDIA). In mijn eigen dissertatie heb ik wetenschap gedefinieerd als een proces waarbij met behulp van erkende technieken van bewijsvoering (w.o. statistiek) kennis wordt verkregen met een hoge mate van consistentie en daarmee brede acceptatie. In dit licht is het ook een uitdaging om het begrip “waarheid” te definiëren. Waarheid zou kunnen worden gedefinieerd als min of meer algemeen aanvaarde kennis die op wetenschap is gebaseerd. Dat de aarde rond is, kunnen we zelf niet waarnemen. Op grond van wetenschappelijk onderzoek aanvaarden we – op een enkeling na – het als waarheid. Nauw verwant aan wetenschap zijn de begrippen “objectief” en “feitelijk”, de instrumenten om wetenschap te bedrijven.
De definitie van onderzoek is lastiger. Onderzoek hoeft niet perse wetenschappelijk te zijn. Onderzoek kan gedefinieerd worden als het al of niet systematisch analyseren van zaken die (nog) onbekend of onzeker zijn. Deeltjes-fysici doen via een 27 km lange deeltjes versneller botsingsproeven waarbij soms “nieuwe elementaire deeltjes” worden gevonden. De discussies die vervolgens ontstaan over de waarde van de bevindingen geven aan dat hier zeker sprake is van onderzoek maar (nog) niet van wetenschap. Dat is het pas als er een proces van verificatie (vaststellen juistheid van de waarneming) en liefst ook validatie (vaststellen consistentie van de waarneming) heeft plaatsgevonden.
Talkshows
Lastig is het om een definitie te geven over wat een mening is. Een mening is in feite niet anders dan een subjectieve opvatting over een bepaald onderwerp. Iedere voorspelling is en kan derhalve niet anders zijn dan een (subjectieve) mening ook al kan die een wetenschappelijke achtergrond hebben. Een voorbeeld. Het kan wetenschappelijk aanvaardbaar zijn te zeggen dat bij het smelten van de Groenlandse ijskap de zeespiegel stijgt. Iedere voorspelling over de mate van die stijging is discutabel en derhalve een mening. Iedere wetenschapper dient zich dit onderscheid te realiseren bij deelname aan de vele talkshows.
Gezond verstand
Het is altijd verstandig een beroep te doen op gezond verstand. Echter, realiseer dat er daarmee geen relatie is met wetenschap. Gezond verstand zou gedefinieerd kunnen worden als het hebben van een schijnbaar logische oplossing, mening, of verklaring voor een bestaand probleem of verschijnsel. Als voorbeeld: als je naar buiten gaat en je ziet een donderwolk, getuigt het van gezond verstand om je paraplu mee te nemen. Of: als je buiten enkele keren naar de zon kijkt, lijkt het logisch dat het gezond verstand aanneemt dat de zon om de aarde draait. Vaststellen dat dat niet zo is eist langdurige observatie en verificatie. Gezond verstand alleen leidt dus niet tot wetenschap. Het verschijnsel van donder en bliksem verklaren met de veronderstelling dat dit veroorzaakt wordt doordat Wodan met een hamer op een steen slaat, is overigens geen voorbeeld van gezond verstand maar een voorbeeld van mythisch denken. Complot denken zou beschouwd kunnen worden als een vorm van mythisch denken, waarbij iedere vorm van ratio ontbreekt en de emotie en fantasie op de vrije loop gaan.
Tot slot, bewuste misleiding, verdraaiing van feiten en ontwrichtende complot theorieën zijn lastig te bestrijden. Toch is het rustig en consequent hameren op onderbouwing van de opvattingen het enige antwoord op deze praktijken.
Robert Kreis
Chirurg, niet praktiserend
em. hoogleraar Brandwondenzorg VUmc