Dat wij in de zorg met complexe vraagstukken te maken hebben is natuurlijk geen nieuws. We zitten vast in een door ons zelf gecreëerde systeemwereld waarbij we meer naar een leefwereld proberen te bewegen. In haar lezing gaf Jetske mooi weer hoe wij vaak geneigd zijn om bij problemen een punt in de toekomst te kiezen en van daaruit vervolgens terug te redeneren wat er moet gebeuren om daar te komen. Om zo een route naar de oplossing te bepalen. Dat is niet hoe ontwerpers (en bijvoorbeeld kunstenaars en schrijvers en andere creatieve professionals) werken. Die beginnen gewoon en laten zich op een onderzoekende manier leiden door wat ze tegenkomen. En laat dat bij complexe vraagstukken nou veel beter werken! In haar boek beschrijft ze talloze voorbeelden hoe je kunt omgaan met complexe vraagstukken vanuit de ogen van een ontwerper.
Agenderen van het vraagstuk
Een van de voorbeelden die ze gaf was de Quiet. Een glossy met een knipoog naar de Quote. Maar in tegenstelling tot de Quote richt dit blad zich op (stille) armoede. Opgericht in 2013 door sociaal ondernemer Ralf Embrechts en auteur A.H.J. Dautzenberg met medewerking van tal van bekende Nederlanders. Met inspirerende verhalen over wat armoede met de mens doet in de vorm van een aansprekende glossy. Hiermee geeft de Quiet armoede in Nederland een gezicht. Het magazine trok veel aandacht en van daaruit ontstond in 2015 in Tilburg de eerste Quiet Community: een ontmoetingsplek voor mensen die leven in (stille) armoede. Na Tilburg volgden 11 nieuwe communities door het hele land. De Quiet is een mooi voorbeeld hoe je een complex vraagstuk als in dit geval armoede voelbaar en concreet kunt maken.
Verkennen van het systeem
Naast het agenderen van een complex vraagstuk, is het verkennen van het systeem waar het vraagstuk zich in bevindt ook een belangrijke stap op weg naar een oplossing. Ook daar werken designers weer heel anders dan wij in de zorg gewend zijn. Juist niet de wetenschappelijke kant met het onderzoeken van objectieve meetwaarden, maar subjectieve belevingen bestuderen vanuit nieuwsgierigheid. Door in gesprek te gaan met mensen en te zien wat er in de praktijk gebeurt. Een rapport met cijfers vertelt in dat geval een ander verhaal dan de praktijk. Zo kan het bijvoorbeeld enerzijds zijn dat op papier het aantal woninginbraken daalt, maar in de praktijk mensen zich juist veel onveiliger voelen.
Een mooi voorbeeld van het verkennen van het systeem vind ik het project ENCOUNTER. Ontwerper Joost van Wijmen gaat hierbij in gesprek met mensen over hun veranderende lichaam door het te hebben over hun littekens. Vervolgens laat hij deze op zijde naborduren
Door in gesprek te gaan over iets concreets als een litteken, kwamen er vele andere onderwerpen en achterliggende verhalen ter sprake. Daardoor komen er nieuwe mechanismen in beeld om met een vraagstuk om te gaan.
Alternatieve oplossingen
Als je de gesprekken hebt gevoerd in de praktijk en de achterliggende mechanismen hebt ontdekt, kun je op basis daarvan alternatieve oplossingen voorstellen. Daarvoor moeten er ongebaande paden worden verkend.
Zo startte in 2019 het Openbaar Ministerie een bewustwordingscampagne met in de hoofdrol een speciaal ontwikkeld ‘parfum’: XTACY. Een drugslab waar xtc wordt geproduceerd is goed te herkennen aan een anijsgeur. Dat is echter niet iets waar mensen gelijk aan denken als ze die geur ruiken. Door deze geur via een campagne bekend te maken onder het publiek en daarbij voorlichting te geven, hoopte men dat mensen die deze geur ergens ruiken, melding zouden maken bij de politie om zo illegale druglabs op te sporen. “Als je dit ruikt in de natuur, denk je ‘gut, anijs’. Ik maak die koppeling niet met xtc. En nu wel”, zegt een vrouw na uitleg over de geur in onderstaand filmpje. De campagne leidde in het eerste jaar tot enkele tientallen meldingen door het publiek en werd vanwege het succes vervolgens voortgezet en uitgebreid.
En de zorg dan?
Wat kunnen we hier in de zorg nu mee? De voorbeelden zetten mij in ieder geval op allerlei manieren aan het denken. Hoe kunnen wij de complexe vraagstukken in de zorg nou goed agenderen? Ik moest gelijk denken aan de berichten op social media als het gaat over de huidige medicijntekorten. Medicijnen die keihard nodig zijn en simpelweg niet meer te krijgen zijn. Wanhopige patiënten die niet de zorg krijgen die ze nodig hebben, apotheken die bergen werk verzetten om de problemen op te lossen die buiten henzelf zijn gecreëerd, de enorme kosten die hiermee zijn gemoeid… En in mijn ogen veel te weinig zichtbaar buiten de zorgprofessionals en patiënten die hier dagelijks veel last van hebben. Hoe zou een ontwerper dit probleem agenderen om het concreet en voelbaar te maken? Zodat het voor iedereen duidelijk wordt hoe groot dit probleem werkelijk is…
Het in gesprek gaan met mensen om het verhaal achter de cijfers en rapporten te ontdekken vond ik ook erg herkenbaar. In de raden van toezicht waar ik zit nodigen wij vaak medewerkers uit om ons bij te praten over waar zij mee bezig zijn en waar zij tegenaan lopen. Een vlammend betoog daarover is zoveel krachtiger en inzichtelijker dan een tabel of memo over datzelfde onderwerp. En je creëert daarmee direct de mogelijkheid om de achterliggende verhalen te verkennen, heel waardevol!
Ik kan tot slot echt genieten van het voorbeeld van de XTACY-campagne. Juist doordat het zo out-of-the-box is, spreekt het enorm aan. Het maakt nieuwsgierig en is interessant voor een groot publiek. En er waren ongebruikelijke samenwerkingen voor nodig met creatieve sectoren als een reclamebureau en een parfummaker wat weer voor onverwachte synergie zorgde. Die voorspelden terecht dat dit veel beter zou werken dan de voor de politie meer voor de hand liggende weg: gebruikers aanspreken op de negatieve gevolgen van de drugslabs en dumpingen van afval. En ze hadden gelijk!
Ik hoop dat er bij u ook radertjes zijn gaan draaien en het u op ideeën heeft gebracht. We kunnen die ideeën namelijk goed gebruiken!
Dank voor jouw presentatie met geweldige voorbeelden Jetske van Oosten!
Joris Arts plaatst elke week op woensdag een nieuwe blog op zijn eigen LinkedIn-pagina. Voortaan verschijnen die ook op Skipr. De andere blogs uit de reeks zijn hier te vinden.