‘Coronacrisis levert morele uitgangspunten op voor zorgbestuurders’

Concreter gezegd: wat kunnen zorgbestuurders en beleidsmakers leren van de coronacrisis? Daar kwamen vijf uitgangspunten uit die relevant zijn voor overheden, maar ook voor zorginstellingen en maatschappelijke organisaties. Die werden eerder deze maand gepubliceerd in het rapport ‘Zorgzaam uit de crisis’.

De rapportage verscheen onlangs bij de opening van het academisch jaar. Het is de weerslag van interviews met meer dan zestig mensen die tijdens de coronacrisis extra kwetsbaar waren plus hun professionele en informele zorgnetwerk. Het ging om vier groepen: mensen met een licht verstandelijke beperking, ouderen met zorg of ondersteuning thuis, nabestaanden van een naaste die in het hospice is overleden en statushouders en asielzoekers. De onderzoekers hielden rondetafelgesprekken met meer dan veertig belangenbehartigers, zorgbestuurders, en beleidsambtenaren. Daarnaast analyseerden ze de Kamerbrieven die het ministerie van VWS in de eerste coronagolf stuurde om het crisisbeleid toe te lichten.

Lessen

De info biedt niet alleen inzicht in de crisis van de afgelopen jaren, maar ook over de waarden waarmee wij in Nederland onze zorg en samenleving hebben vormgegeven. Daaruit kunnen lessen voor de toekomst worden getrokken. De zorgethici formuleren vijf uitgangspunten voor om de zorg mee in te richten: 1. Kwetsbaarheid kent vele gezichten. 2. Achter het begrip ‘noodzaak’ ligt een oordeel over welke behoeften fundamenteel zijn. 3. Verantwoordelijkheid vul je samen in. 4. Zingeving is essentieel om betekenis te geven aan (samen)leven. En 5. Vertrouwen is niet vanzelfsprekend. Die worden uiteindelijk gegoten in een aantal praktische tips voor beleidsmakers en bestuurders – op nationaal, regionaal en lokaal niveau.

Kwetsbaarheid

Het rapport pleit voor een andere manier van kijken naar kwetsbaarheid. “In de crisiscommunicatie van het kabinet speelde het beschermen van de kwetsbaren een belangrijke rol”, schrijven de zorgethici. “Onbedoeld droeg deze keuze bij aan een maatschappelijke tweedeling.” Want dat beeld ging voorbij aan het feit dat iedereen een bepaalde mate van kwetsbaarheid in zich heeft. Ieder mens krijgt te maken met leed, verlies, eenzaamheid of behoefte aan zorg. Publiekelijk daarbij stilstaan kan helpen om polarisatie tegen te gaan. Daarnaast doen de onderzoekers een beroep op bestuurders om beleid te maken dat factoren wegneemt die kwetsbaarheid vergroten.

Noodzaak

Als het gaat om het begrip ‘noodzaak’ als rechtvaardigingeners voor het coronabeleid, houden de onderzoekers een filosofisch betoog. “Noodzaak bestaat niet als simpel feit of gegeven, maar houdt een oordeel in over wat wij van cruciaal belang vinden”, zo staat te lezen in het rapport. Daarom is het belangrijk dat iedereen daarbij wordt betrokken. Daarnaast mag de ‘noodzaak’ bij een calamiteit nooit de reden zijn om onderliggende structuren te negeren. “Als de pandemie als een unieke noodsituatie wordt gezien, kan het bijvoorbeeld niet nodig lijken om de fragmentatie en verkokering van het Nederlandse zorgstelsel aan te pakken, terwijl die tijdens de crisis een belemmering bleken om de crisisrespons centraal aan te sturen”, zo concluderen de onderzoekers.

Verantwoordelijkheid

Als het nou gaat om bestuurders, zorgverleners of burgers, bijna iedereen nam zijn verantwoordelijkheid tijdens de pandemie. Maar er was wel degelijk een verantwoordelijkheidscrisis. Die zat ‘m in het feit dat niet altijd duidelijk was wie voor wat verantwoordelijk was in de aanpak van de pandemie. Het model van eigen verantwoordelijkheid schoot tekort, omdat niemand volledig zelfredzaam of handelingsvrij is in een netwerk van relaties. Op een andere schaal geldt dat ook voor zorginstellingen en zorgverleners. Ze kregen daardoor te maken met morele stress, omdat ze crisismaatregelen moesten uitvoeren die niet altijd pasten bij hun beeld van goede zorg. De zorgethici van de Universiteit van Humanistiek wijzen op het belang om verantwoordelijkheden op het juiste niveau te leggen: “Door te vertrouwen op de professionele deskundigheid en het verantwoordelijkheidsbesef van zorgbestuurders, managers en zorgprofessionals krijgen mensen meer ruimte om hun taken in te vullen op een manier die past bij hun professionele en ethische visie.”

Zingeving

In de crisisaanpak stond de medische focus voorop, en dat ging ten koste van zingeving, zo valt uit het rapport te concluderen. Maar juist het beeld dat dit twee aspecten zijn op een balans – die tegen elkaar kunnen worden afgewogen – is verkeerd, stellen de onderzoekers. “Vragen rondom zingeving en (medische) gezondheid zijn intrinsiek met elkaar verbonden.” Zingeving wordt zelfs gezien als de belangrijkste dimensie van positieve gezondheid: de behoefte om betekenis te geven aan ervaringen is essentieel. Dat werd in de afgelopen jaren te weinig gezien, zo bleek uit het verdwijnen van fondsen voor dagbesteding of sociale en culturele activiteiten. Culturele instanties en professionals als kunstenaars, artiesten en geestelijk verzorgers spelen een cruciale rol – zeker in crisissituaties.

Vertrouwen

‘Zorgzaam uit de crisis’ eindigt met een beschouwing over vertrouwen en een analyse op welke punten dat fout liep tijdens de pandemie. Vertrouwen is essentieel voor een succesvolle crisisaanpak, stellen de humanisten, maar net als verantwoordelijkheid is vertrouwen relationeel. Ook daarvoor geldt:  leg dat op het juiste niveau. “Juist omdat de context en de specifieke kwetsbaarheden bepalen welke maatregelen nodig en passend zijn, kunnen zorginstellingen zelf in veel gevallen het beste coronaprotocollen vormgeven. In overleg met de driehoek van cliënten, naasten en professionals kunnen zorgbestuurders besluiten wat er in hun context nodig en noodzakelijk is.”