Gemeenten zien Wmo 2015 verdampen tot regeltjeswet

Beeld: tomozina/Getty Images/iStock

Dat staat in de ‘Historische analyse Wet maatschappelijke ondersteuning 2015 (Wmo 2015)’, een coproductie van het rijk en de gemeenten (VNG). De studie maakt deel uit van een uitgebreide houdbaarheidsstudie naar de Wmo 2015. Andere publicaties, onder meer van het CPB, verschijnen later.

Disclaimer staatssecretaris Maarten van Ooijen

Staatssecretaris Maarten van Ooijen van VWS waarschuwt geïnteresseerden in een Kamerbrief om op basis van deze ene publicatie verregaande conclusies te trekken: “Ik wil dan ook uw Kamer en iedereen die verder belangstelling heeft om dit onderdeel van de studie tot zich te nemen, op het hart drukken mogelijke conclusies als voorlopig te beschouwen.” Vergaande conclusies zijn pas mogelijk in samenhang met de andere onderzoeken. Dat laat onverlet dat de reflecties van gemeenten in deze ‘Historische analyse Wmo 2015’ voer tot discussie zullen geven. Volgens de ambtenaren is dit juist de bedoeling, schrijven ze in de begeleidende beslisnota.

Gemeenten en gemengde gevoelens

Gemeenten kijken met gemengde gevoelens terug op de Wmo 2015. Enerzijds zien ze de wet als ‘hun’ wet. Dit omdat het een kaderwet is die hen veel beleidsruimte geeft om datgene te doen dat het hart raakt van menig gemeentebestuurder: het verschil maken met het oog op welzijn van hun burgers. Anderzijds hebben gemeenten het gevoel dat de oorspronkelijke bedoeling van de wet steeds meer uit beeld is geraakt. Door beïnvloeding van buitenaf is de Wmo 2015 verworden tot een regeltjeswet die weinig ruimte overlaat aan individuele gemeenten.

Bezuinigingen Wmo 2015

Gemeenten zijn bij de invoering van de Wmo 2015 akkoord gegaan met forse bezuinigingen. De overheveling van nieuwe taken van het rijk naar de gemeenten (door de opheffing van de AWBZ, ook wel de ‘decentralisatie’ genoemd) ging gepaard met een bezuiniging van 20 procent, uitgezonderd beschermd wonen. Op de huishoudelijke hulp bedroeg de bezuiniging zelfs 30 procent. In ruil daarvoor zouden gemeenten vergaande beleidsvrijheid krijgen.

Beleidsruimte Wmo 2015 beperkt

Interventies van de rijksoverheid en jurisprudentie van rechterlijke uitspraken beperkten de afgesproken beleidsruimte echter in sterke mate. Vanuit het rijk waren vooral de Amvb reële tarieven en de invoering van het Wmo abonnementstarief een streep door de rekening van gemeenten. Niet alleen vanwege de extra kosten, maar vooral ook doordat de interventies volgens gemeenten in strijd waren met alles waar de Wmo voor staat: keuzes maken voor de inwoners die de ondersteuning het hardste nodig hebben. Het abonnementstarief stelde welgestelde burgers echter in staat een beroep te doen op schaarse financiële middelen van gemeenten, terwijl ze hun huishoudelijke hulp voorheen nog zelf betaalden.

Resultaatgericht indiceren

Ook de rechterlijke uitspraak over resultaatgericht indiceren was in de perceptie van gemeenten een bittere pil. De rechter haalde een streep door resultaatgericht indiceren, ook wel ‘schoon huis’ genoemd. Terwijl de wetgever in de aanloop naar de invoering van Wmo 2015 juist had gesteld dat het resultaat bijvoorbeeld een schoon huis kan zijn in plaats van het aantal uren geleverde zorg en ondersteuning.

Deur Wmo staat open

Tegelijkertijd bleef de Wmo 2015 wel zijn open karakter behouden. Anders dan in de Wlz of de Zvw is de toegang niet sterk gereguleerd. Waar burgers aan strenge criteria moeten voldoen voordat ze een beroep kunnen doen op de Wlz en de Zvw, staat de deur van de Wmo 2015 aan de voorkant voor iedereen open. Daardoor komt iedereen die elders geen toegang heeft op het bordje van de Wmo.

Praten zonder invloed

Ook leidde ander beleid – zoals Wozo, IZA, zorgakkoorden over ggz en wijkverpleging – telkens tot groter beroep op de Wmo. Gemeenten konden weliswaar meepraten over sommige aanpassingen, maar onder meer door de gedetailleerde coalitieakkoorden was er nauwelijks ruimte voor invloed. Mee mogen praten zonder invloed leidde zo eerder tot frustratie dan tot meer vertrouwen.

Wmo 2015: regeltjeswet

Door de bemoeienis van buitenaf is er van de oorspronkelijke bedoeling van de wet weinig over. Gemeenten zagen de kaderwet met veel beleidsvrijheid verdampen tot een regeltjeswet. Daardoor gingen veel gemeenten ook over op beheersing en controle via strakke criteria en indicaties, terwijl ze dat eigenlijk niet wilden. Terwijl gemeenten worstelden met gebrekkige financiële randvoorwaarden, kregen ze vanuit het rijk het ene na het andere vernieuwingsprogramma voor de kiezen.

De decentralisatie-paradox

Zo ontstond een situatie die ook wel de decentralisatie-paradox is gaan heten: hoe meer het rijk overlaat aan gemeenten (waardoor verschillen ontstaan), hoe meer het rijk er zich bemoeit (juist vanwege deze verschillen). Terugkijkend heeft er volgens de gemeenten van meet af het nodige wantrouwen richting hen bestaan. Gemeenten vragen zich af of de consequenties van de decentralisaties wel ten diepste zijn geaccepteerd. De gang van zaken rond de Wmo 2015 heeft de vertrouwensrelatie tussen gemeenten en rijk niet bevorderd, stellen gemeenten vast.